αντίληψη

Η λειτουργία που επιτρέπει στον άνθρωπο και στα πιο εξελιγμένα ζώα να διαλέγουν και να τοποθετούν μέσα σε λογικά σύνολα τις πληροφορίες που δέχονται από τα αισθητήρια όργανα. Έτσι, αν και κατά κανόνα οι α. πηγάζουν από αισθητηριακές διαδικασίες, ωστόσο αντιπροσωπεύουν την αληθινή πηγή της συνειδητής μας εμπειρίας. Μέσα στα όρια αυτής της εξάρτησης οι ζωικοί οργανισμοί πραγματοποιούν την πρώτη τους αντίδραση στο περιβάλλον, συλλαμβάνοντας και κάνοντας επεξεργασία στα ερεθίσματα με τρόπο σχετικά υποκειμενικό. Η έννοια της α. περιέχει πραγματικά την έννοια της δράσης, που με αυτήν αποκτούμε μια συναίσθηση των ερεθιστικών γεγονότων πολύ πιο ολοκληρωμένη από εκείνη που δεχόμαστε παθητικά από τις αισθήσεις. Η πρωιμότητα αυτής της δράσης, που υπάρχει ήδη και στη φάση της λήψης, δικαιολογείται αν λάβουμε υπόψη ότι το αισθητικό στοιχείο και το κινητικό εμφανίζονται συνδεδεμένα από τη γέννηση, τόσο από λειτουργικής όσο και από ανατομικής πλευράς. Με τη μεσολάβηση μιας διαδικασίας επιλογής των πληροφοριών που παρέχουν οι αισθήσεις, η α. μας επιτρέπει να μην αντιδρούμε αδιάκριτα στα πολυάριθμα ερεθίσματα που είναι δυνατόν να δεχόμαστε ταυτόχρονα. Πραγματικά, ενώ έχουμε σαφή συναίσθηση ορισμένων γεγονότων, τα υπόλοιπα τοποθετούνται σε λιγότερο διαυγείς ζώνες της συνείδησής μας. Η προσοχή π.χ. των θεατών σε έναν ποδοσφαιρικό αγώνα είναι προπάντων στραμμένη προς το σημείο του γηπέδου όπου βρίσκεται η μπάλα, ενώ η α. των άλλων γεγονότων που τους περιβάλλουν είναι τόσο λιγότερο καθαρή όσο αυτά είναι περισσότερο απομακρυσμένα από εκείνο το σημείο του χώρου και, κυρίως, στην κλίμακα των προσωπικών ενδιαφερόντων του κάθε θεατή. Επειδή η προσοχή μετατίθεται συνεχώς, διάφορα ερεθίσματα γίνονται αντιληπτά σε διαφορετικές στιγμές. Αυτές οι μεταθέσεις δεν γίνονται ακατάστατα, αλλά υπό την επίδραση εσωτερικών και εξωτερικών (ως προς τον οργανισμό) παραγόντων. Οι εσωτερικοί παράγοντες είναι τα κίνητρα και η προσδοκία· π.χ. τα σεξουαλικά κίνητρα γίνονται συχνά αντικείμενο εκμετάλλευσης στις διαφημιστικές εκδηλώσεις των εμπορικών προϊόντων· εξάλλου η αναμονή του κινδύνου επιτρέπει σε έναν φρουρό να αντιληφθεί και τον παραμικρό θόρυβο στο σκοτάδι. Οι εξωτερικοί παράγοντες αντιστοιχούν στα χαρακτηριστικά των ίδιων των ερεθισμάτων· είναι κοινή εμπειρία ότι η μεταβλητότητα, η επανάληψη, η κίνηση και η μεγαλύτερη ένταση των σημάτων τα κάνουν περισσότερο αντιληπτά. Από όλα αυτά συμπεραίνεται ότι οι διαδικασίες επιλογής των α. υπακούουν σε ένα κριτήριο οικονομίας, που αποκλείει την επαφή με πληροφορίες που δεν θα βοηθούσαν στην ατομικότητα και την αποτελεσματικότητα της συμπεριφοράς μας και δεν θα ήταν χρήσιμες στην ικανοποίηση των αναγκών μας. Αφού επιλεγούν τα ερεθίσματα, τείνουν να ενωθούν, δηλαδή να οργανωθούν σε μορφές ή διαρθρώσεις. Ο κόσμος δεν γίνεται αντιληπτός ως ήχοι, οσμές, χρώματα, βάρη κλπ., αλλά ως σύνολο των αντικειμένων που έχουν μία ή περισσότερες από αυτές τις ιδιότητες: πραγματικά, ακούμε μία λέξη, βλέπουμε και μυρίζουμε ένα λουλούδι, παρατηρούμε και ανασηκώνουμε μια καρέκλα. Η α. είναι η λειτουργία που οργανώνει τα απλά αισθητηριακά ερεθίσματα σε μορφές κατανοητές. Παραδείγματα αυτής της οργανωτικής ικανότητας της α. βρίσκονται στην τάση να συγκροτούμε σύνολα και στην τάση να συλλαμβάνουμε ορισμένα αντικείμενα ως μορφές επάνω σε ένα φόντο σχετικά άμορφο και ασήμαντο. Στενά συνδεδεμένη με την τάση για ενότητα είναι και η τάση που παρουσιάζουν οι διάφορες μορφές της αισθητικότητας, οι οποίες σχετίζονται με τα διάφορα αισθητήρια όργανα, να συνεργάζονται μεταξύ τους για να μας κάνουν να αντιληφθούμε τον κόσμο που μας περιβάλλει· π.χ. η οπτική εκτίμηση της διάστασης του βάθους επιτυγχάνεται όχι μόνο με τη λήψη των πληροφοριών του αμφιβληστροειδούς αλλά επίσης χάρη στις κιναισθητικές πληροφορίες που προέρχονται από τους μυς του ματιού, όταν αυτοί τεθούν σε κίνηση για να το φέρουν στην εστία και να το κάνουν να συγκλίνει προς ένα αντικείμενο. Όταν οι αντιλήψεις διαμορφώνονται ως σύνθεση διαφωνούντων αισθημάτων, διαπιστώνονται φαινόμενα ψευδαίσθησης: π.χ. η ψευδαίσθηση ότι το φεγγάρι βρίσκεται πιο κοντά και είναι πιο μεγάλο όταν βρίσκεται στον ορίζοντα εξαρτάται σε μεγάλο μέρος από τις πληροφορίες που μας δίνουν τα κιναισθητικά όργανα, τα οποία βρίσκονται στους μυς του ματιού και του εγκεφάλου, καθώς και από τον λαβύρινθο του αφτιού. Για να εξαφανίσουμε αυτή την ψευδαίσθηση, αρκεί να μεταβάλουμε τον τρόπο ερεθισμού των παραπάνω οργάνων, π.χ. με το να σκύψουμε και να παρατηρήσουμε το φεγγάρι ανάμεσα από τα ανοιχτά πόδια μας. Η α. έχει το πλεονέκτημα ότι μας παρουσιάζει έναν κόσμο που διατηρεί τη λογική και σταθερή μορφή του, ακόμα και όταν επέρχονται αλλαγές στον τρόπο του ερεθισμού των αισθητήριων οργάνων: π.χ. από οποιαδήποτε πλευρά κι αν το παρατηρούμε, και παρότι προσφέρει πολυποίκιλες εικόνες πάνω στον αμφιβληστροειδή, ένα σπίτι θα γίνεται πάντα αντιληπτό ως σπίτι. Γι’ αυτό, οι α. αντιστοιχούν στην αντικειμενική πραγματικότητα περισσότερο από τις αισθητηριακές εικόνες. Η α. είναι κατά ένα μέρος έμφυτο λειτούργημα του νευρικού μας συστήματος και κατά ένα μέρος επίκτητο. Ο ρόλος της μάθησης αποδεικνύεται αν παρατηρήσουμε την προσαρμογή που θα πετύχει ένα άτομο, στα αφτιά του οποίου έχει τοποθετηθεί ένα ειδικό μηχάνημα (ψευδόφωνο) ικανό να μεταθέτει προς τα αριστερά ή προς τα δεξιά την προέλευση των ήχων. Το άτομο θα μάθει γρήγορα να προσανατολίζεται, έστω και αν αντιλαμβάνεται από τα αριστερά τους ήχους που προέρχονται από τα δεξιά, και το αντίθετο. Τα πρώτα χρόνια της ζωής είναι σημαντικά, γιατί από τον τρόπο α. που γίνεται η διδασκαλία σε αυτή την ηλικία εξαρτώνται όλες οι κατοπινές εμπειρίες. Η α. επηρεάζεται πολύ από κοινωνικομορφωτικούς παράγοντες. Στη βάση πολλών κοινωνικών προκαταλήψεων βρίσκονται στην πραγματικότητα προκαθορισμένοι τρόποι α. του πλησίον. Τέτοια παραδείγματα έχουμε στην α. που σχηματίζουν οι ρατσιστές για τους μαύρους ή στην α. που σχηματίζουν οι βιομήχανοι για τους εργάτες και οι εργάτες για τους βιομηχάνους. Αυτό το είδος της αλληλοαντίληψης ή κοινωνικής α. είναι πιο αβέβαιο και πιο ακαθόριστο από την α. των φυσικών αντικειμένων και επηρεάζεται πιο εύκολα από νοητικούς ή συγκινησιακούς παράγοντες, όπως η μόρφωση, τα κίνητρα και οι προκαταλήψεις. Πολλές περιπτώσεις έλλειψης προσαρμογής αποδίδονται σε λάθος α. αυτού του τελευταίου τύπου, όπως για παράδειγμα όταν οι επιπλήξεις γίνονται αντιληπτές ως προσβολές. Τα φαινόμενα της α. έχουν μελετήσει ευρύτατα η ψυχολογία της μορφής και η κοινωνική ψυχολογία. α., έξω-αισθητική. Η έκφραση, αγγλοσαξονικής προέλευσης, χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει μια ειδική μορφή επίγνωσης που ορισμένα άτομα αποκτούν για συγκεκριμένα φαινόμενα, έξω από τους κοινούς αγωγούς των αισθήσεων. Στην ιστορία της μεταψυχικής, τα φαινόμενα που έχουν σχέση με την έξω-αισθητική α. διαιρούνται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: εκείνα που αναφέρονται στη διόραση και εκείνα που αναφέρονται στην τηλεπάθεια. Τα φαινόμενα αυτά έχουν μελετηθεί τόσο με εργαστηριακά πειράματα όσο και με την καταγραφή των αυθόρμητων εκδηλώσεων του φαινομένου, οι οποίες συναντώνται κυρίως σε πρωτόγονους πολιτισμούς. δημόσια α. Η από μέρους της πολιτείας παρέμβαση για την ανακούφιση των οικονομικά ασθενέστερων μελών του κοινωνικού συνόλου ή για την κάλυψη υλικών και ηθικών αναγκών τους. Σε όλες τις εποχές της ιστορίας συναντώνται μορφές βοήθειας προς τους απόρους, οι οποίες ποικίλλουν ανάλογα με την πολιτική και οικονομική διάρθρωση της πολιτείας και της κοινωνίας, και τροποποιούνται με την πάροδο του χρόνου ακολουθώντας τις επερχόμενες μεταβολές στη διάρθρωση αυτή και στις ίδιες τις ατομικές και συλλογικές ανάγκες. Γενικά, από την αρχαιότητα έως τον 17o αι., η βοήθεια γινόταν περισσότερο με την πρωτοβουλία ιδιωτών ή θρησκευτικών και επαγγελματικών ενώσεων, παρά με οργάνωση της α. από την πολιτεία ή την κοινωνία. Η φιλοσοφική βάση του θεσμού αυτού εξελίσσεται και αυτή από την έννοια της φιλανθρωπίας, που έχει θρησκευτική ή ανθρωπιστική προέλευση, στην έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης, που στηρίζεται στην αλληλεγγύη και στην υποχρέωση της πολιτείας να αναλάβει υπό την κηδεμονία της όλα τα άτομα και να εξασφαλίσει στο καθένα την ικανοποίηση των αναγκών που δημιουργεί η ατομική, η οικογενειακή και η κοινωνική ζωή. Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν δημόσιοι ιατροί που προσέφεραν δωρεάν τις υπηρεσίες τους στους απόρους. Στη Ρώμη, οι αυτοκράτορες Νέρβας και Τραϊανός είχαν οργανώσει ένα σύστημα επισιτισμού των απόρων (alimenta),το οποίο ενίσχυσαν οι διάδοχοί τους. Όμως, μόνο από τον 17o αι. και έπειτα εμφανίζεται πρώτα στην Αγγλία και αργότερα σε άλλες χώρες μια καθαυτό οργάνωση της δημόσιας α. με βάση την έστω και περιορισμένη ευθύνη του κράτους στον τομέα της παροχής βοήθειας προς τους απόρους. H Γαλλική επανάσταση του 1789 έδωσε νέα ώθηση στην ανάπτυξη αυτών των α. και έτσι διαμορφώνεται μια νομοθεσία προς όφελος των απόρων, μέσα στα πλαίσια της οποίας εκδηλώνονται όλο και σαφέστερα οι προσπάθειες να θεωρηθούν και αυτοί πολίτες με ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα. Στο σύνολό της, όμως, η οργάνωση της δημόσιας α. και οι συμπληρωματικές εθελοντικές πρωτοβουλίες ιδιωτών αποδείχτηκαν ανεπαρκείς να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των απόρων, λόγω της όξυνσης των κοινωνικών προβλημάτων που συνδέονται με την ανάπτυξη της βιομηχανίας. Τον 19ο αι. εκδηλώνονται οι πρώτες μορφές κοινωνικής πρόνοιας, που δεν αντικαθιστούν την καθαυτό δημόσια α. αλλά την πλαισιώνουν και την ολοκληρώνουν. Όπως η Αγγλία άνοιξε τον 17ο αι. τον δρόμο για μια πραγματική οργάνωση της δημόσιας α., έτσι και η Γερμανία με τον κώδικα του Βίσμαρκ (1883) εγκαινίασε την εποχή της κοινωνικής πρόνοιας. H κοινωνική πρόνοια διαφέρει ουσιαστικά από τη δημόσια α., επειδή με διάφορα συστήματα ασφάλισης, προαιρετικά στην αρχή και αργότερα υποχρεωτικά, προστατεύει τον εργαζόμενο από ορισμένους κινδύνους, όπως τα εργατικά ατυχήματα, η αναπηρία, οι αρρώστιες, αναγνωρίζοντας στους ενδιαφερόμενους ειδικά δικαιώματα. Και το σύστημα όμως κοινωνικής πρόνοιας που πλαισίωσε το σύστημα δημόσιας α. είναι ανεπαρκές για την ικανοποίηση των συνεχώς αυξανόμενων αναγκών του κοινωνικού συνόλου μέσα σε ένα σύγχρονο κράτος. Έτσι, εμφανίζεται πλέον ένας καινούργιος προσανατολισμός με τάση να ενοποιήσει τις μορφές δημόσιας α. και τις μορφές κοινωνικής πρόνοιας με τη συγχώνευση και των δύο μέσα σε ένα ομοιογενές σύστημα κοινωνικής ασφάλισης. Σύμφωνα με αυτή την τάση, την α. του φιλεύσπλαχνου χεριού που βοηθά τον φτωχό και την α. της κοινωνικής πρόνοιας που προστατεύει τον εργαζόμενο μόνο από τον ασφαλισμένο κίνδυνο την αντικαθιστά η υποχρέωση της πολιτείας να εξασφαλίσει σε κάθε μέλος της κοινωνίας μια πλήρη κάλυψη των αναγκών του. δικαστική α. Επιβάλλεται με την ίδια διαδικασία, όπως και η δικαστική απαγόρευση, όταν ένα άτομο υποφέρει από διανοητική πάθηση, η οποία όμως δεν του αποκλείει εντελώς τη χρήση του λογικού, ή πάσχει από αναπηρία (κουφός, τυφλός, άλαλος) ή είναι άσωτος, μέθυσος, τοξικομανής και κινδυνεύει γι’ αυτούς τους λόγους να σπαταλήσει τη δική του περιουσία ή των συγγενών του. Το άτομο που τίθεται σε κατάσταση δικαστικής α. με δικαστική απόφαση δεν μπορεί να ενεργεί ορισμένες πράξεις (παράσταση σε δικαστήριο, εκποίηση ακινήτων, χρεογράφων, σύναψη δανείων, είσπραξη χρημάτων, αποδοχή ή αποποίηση κληρονομιάς) χωρίς την προηγούμενη συναίνεση προσώπου που διορίζεται γι’ αυτό τον σκοπό από το δικαστήριο και ονομάζεται αντιλήπτωρ. Αν ο αντιλήπτορας αρνηθεί να δώσει τη συναίνεσή του, αποφασίζει το δικαστήριο. Οι πράξεις που γίνονται χωρίς τη συναίνεση του αντιλήπτορα είναι πάντοτε άκυρες. Η οργάνωση θερινών κατασκηνώσεων στο βουνό ή στη θάλασσα, για τα παιδιά που χρειάζονται θεραπεία ή καλύτερες συνθήκες περιβάλλοντος, είναι σημαντικός τομέας της δημόσιας αντίληψης, η οποία γνωρίζει εξαιρετική άνοδο στις ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου. Η πρόληψη των λοιμωδών νόσων με υποχρεωτικούς εμβολιασμούς υπήρξε κατάκτηση της δημόσιας αντίληψης κατά τον 20ό αι. Παραδείγματα της τάσης για συγκρότηση συνόλων. Α) Με την προσέγγιση: γεγονότα συνδεδεμένα στον χώρο ή στον χρόνο γίνονται αντιληπτά σαν να αποτελούσαν μέρος διαφορετικών ομάδων· αντί για έξι παράλληλες γραμμές, έχουμε την τάση να βλέπουμε τρία ζεύγη γραμμών. Β) Με την εξομοίωση: τα όμοια στοιχεία τείνουν να συγκροτηθούν σε ομάδες· οι άδειοι και οι γεμάτοι κύκλοι ενώνονται σε χωριστούς σχηματισμούς. Γ) Με τη συμμετρία (καλό σχήμα): η συμμετρία υπερνικά την εξομοίωση· εδώ γίνεται αντιληπτό ένα εξάγωνο, γιατί ούτε οι άδειοι ούτε οι γεμάτοι κύκλοι θα μπορούσαν να δώσουν μόνοι τους συμμετρικό σχήμα.

* * *

η (AM ἀντίληψις, -εως)

1. το να συλλαμβάνει κάποιος με τον νου

2. η πρόνοια, η βοήθεια

νεοελλ.

1. ευχέρεια μάθησης, αντιληπτικότητα, εξυπνάδα

2. το να συλλαμβάνει κάποιος με τις αισθήσεις

3. στον πληθ. οι αντιλήψεις

ιδέες, νοοτροπία

4. φρ. «δικαστική αντίληψη» — μορφή προστασίας που παρέχει ο νόμος σε πρόσωπα τα οποία δεν έχουν πλήρη πνευματική υγεία

αρχ.

1. ανταλλαγή, ανταμοιβή

2. αμοιβαία προσκόλληση, συνοχή

3. μέρος από το οποίο πιάνει κάποιος κάτι ή από όπου πιάνεται

4. λαβή, αφορμή για επίκριση

5. αξίωση για κάποιο πράγμα

6. αντιγνωμία, εναντίωση, αντίρρηση

7. προσβολή από ασθένεια

8. (για φυτά) ριζοβό λημα, πιάσιμο.